Ένας κόσμος στον οποίο το αφεντικό κατασκοπεύει τα εγκεφαλικά μας κύματα

 Σύνταξη - Επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης

Το ετήσιο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ στο Νταβός, όπου οι κυρίαρχοι του σύμπαντος συναντιούνται για να συγχαρούν τους εαυτούς τους για την καλοπροαίρετη δικτατορία τους, συχνά φιλοξενεί απαίσιες ιδέες. Στην ουσία της, η εκδήλωση υφίσταται για να επιτρέπει στους ηγέτες επιχειρήσεων να μοιράζονται τις πιο επίκαιρες και κακόβουλες από αυτές - χωρίς επιπτώσεις. Φέτος, μια από τις πιο ανατριχιαστικές παρουσιάσεις δόθηκε - υπό το πρόσχημα της προόδου και της ενίσχυσης της παραγωγικότητας.

Η Nita Farahany, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Duke και μελλοντολόγος, έκανε μια παρουσίαση στο Νταβός σχετικά με τη νευροτεχνολογία που δημιουργεί «διαφάνεια του εγκεφάλου», κάτι που στο παρελθόν θα είχε την ίδια ζήτηση με μια σφαίρα στο κεφάλι. Οι νέες τεχνολογίες, οι οποίες σύμφωνα με την Farahany αναπτύσσονται σε χώρους εργασίας σε όλο τον κόσμο, μπορεί να αποδειχθούν σχεδόν εξίσου καταστροφικές. Περιλαμβάνουν μια ποικιλία φορητών αισθητήρων που διαβάζουν την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου και μπορούν να δείξουν πόσο κουρασμένοι είμαστε, εάν είμαστε συγκεντρωμένοι στην εργασία που έχουμε μπροστά μας ή εάν η προσοχή μας περιπλανάται. Κατά την Farahany, χιλιάδες εταιρείες χρησιμοποιούν αυτές τις συσκευές σε εργαζόμενους, από οδηγούς τρένων έως ανθρακωρύχους, στο όνομα της ασφάλειας στο χώρο εργασίας. Αλλά αυτό που πραγματικά επιδιώκεται είναι η επιτήρηση του χώρου εργασίας.

Η Farahany ζωγραφίζει μια εικόνα ενός κοντινού μέλλοντος στο οποίο κάθε υπάλληλος γραφείου θα μπορούσε να εφοδιαστεί με ένα μικρό φορητό εργαλείο που θα καταγράφει συνεχώς τη δραστηριότητα του εγκεφάλου του, δημιουργώντας ένα παντοδύναμο αρχείο των σκέψεων, της προσοχής και της ενέργειάς του, που το αφεντικό θα μπορούσε να μελετήσει στον ελεύθερο χρόνο του. Πλέον δε θα αρκεί να φαίνεται ότι εργάζεται κανείς σκληρά: τα εγκεφαλικά του κύματα θα μπορούσαν να αποκαλύψουν ότι χαλαρώνει.

Η Farahany αναγνωρίζει ότι μπορεί να υπάρχουν μειονεκτήματα: «Αν δεν γίνει σωστά, θα μπορούσε να γίνει η πιο καταπιεστική τεχνολογία που έχουμε εισαγάγει ποτέ σε ευρεία κλίμακα». Ωστόσο, φαίνεται πιο ενθουσιώδης με την υπόσχεση της τεχνολογίας για τις εταιρείες, λέγοντας (μάλλον) με ειλικρίνεια ότι το «bossware» της επιτήρησης του χώρου εργασίας που υπάρχει σήμερα, τείνει να αναστατώνει τους εργαζόμενους «ακόμα και όταν κάνει τη ζωή τους καλύτερη». Εμφάνισε επίσης μια διαφάνεια που έδειχνε ότι 9 στους 10 υπαλλήλους λένε ότι χάνουν χρόνο στη δουλειά τους κάθε μέρα και υποστήριξε ότι ίσως υπήρχε «καλός λόγος» για τους εργοδότες να θέλουν τελικά να τους παρακολουθούν όλους. Προφανώς, πρόκειται για ένα είδος της λογικής που έχει νόημα για τους ανθρώπους των οποίων οι δουλειές συνίστανται στο να πετούν στην Ελβετία για διεθνή συνέδρια και όχι, για παράδειγμα, να εργάζονται σε βενζινάδικο.

Η Farahany είναι πολύ έξυπνος άνθρωπος. Όμως, το επαγγελματικό της περιβάλλον μπορεί να την έκανε να πιστεύει - λανθασμένα - ότι οι εταιρείες δεν θα κάνουν τις πιο ανείπωτες πράξεις που μπορεί να φανταστεί κανείς, προκειμένου να αποκομίσουν ένα επιπλέον δολάριο κέρδους. Υποστηρίζει ότι αυτές οι τεχνολογίες προσφέρουν πολλά υποσχόμενα οφέλη στους ανθρώπους για να βελτιώσουν τις δικές τους εμπειρίες στην εργασία. Εφόσον «κάνουμε την επιλογή να χρησιμοποιήσουμε αυτές τις τεχνολογίες σωστά» και λειτουργούμε στη βάση της αρχής της «γνωστικής ελευθερίας» για την προστασία της ατομικής επιλογής, το μέλλον της επιτήρησης στο χώρο εργασίας μπορεί να είναι ένα μέλλον στο οποίο οι εργαζόμενοι και οι επιχειρήσεις ενισχύονται από την αργή εξέλιξη του εγκεφάλου μας σε - cybernetic - συνδεδεμένους, μετρούμενους μηχανισμούς.

Αυτή η θεμελιώδης αίσθηση αισιοδοξίας είναι παταγωδώς αφελής. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς μελλοντολόγος για να δει τη κατάληξη αυτού του επιχειρήματος. Το "Bossware" είναι συνηθισμένο σήμερα, με τη μορφή λιγότερο φανταχτερών αλλά εξίσου επεμβατικών τεχνολογιών όλων των ειδών: τι πληκτρολογούν οι εργαζόμενοι, τι κοιτάζουν, πόσο καιρό είναι «αδρανείς» στα πληκτρολόγιά τους, πώς οδηγούν, πού σταματούν, πότε πατάνε τα φρένα και πότε λοξοδρομούν κατά την διάρκεια της διαδρομής που κάνουν. 

Μια βάση δεδομένων του Bossware, το Coworker.org διαπίστωσε ότι περισσότερα από 550 προϊόντα χρησιμοποιούνται ήδη στους χώρους εργασίας. Όπου κι αν κοιτάξει κανείς, η διαδρομή των εργαζομένων καταγράφεται και οι ίδιοι παρακολουθούνται και μετρούνται, βαθμολογούνται, αναλύονται και τιμωρούνται από το λογισμικό, τους ανθρώπινους επόπτες και τη τεχνητή νοημοσύνη, που στοχεύουν να αποσπάσουν την παραγωγικότητα και της  τελευταίας δεκάρας από τις ελαττωματικές και εύθραυστες μονάδες εργατικού δυναμικού που πρέπει, δυστυχώς, να χρησιμοποιηθούν σε θέσεις υπαλλήλων έως ότου τα ρομπότ αποκτήσουν περισσότερη χειρωνακτική επιδεξιότητα. Η κορυφαία προσβολή όλων είναι ότι στις περισσότερες περιπτώσεις, οι άνθρωποι που υπομένουν την επιτήρηση αμείβονται πολύ λιγότερο από εκείνους που την επιβάλλουν ή την επιβλέπουν.

Όλα αυτά εγείρουν το ερώτημα: τι ακριβώς αγοράζει ο εργοδότης μας όταν μας δίνει ένα μισθό; Για τα αφεντικά, η απάντηση είναι απλή: «Τα πάντα». Είναι θεμελιώδης αρχή του καπιταλισμού ότι ο εργοδότης κατέχει τον εργαζόμενο. Οι τελευταίοι αιώνες ανθρώπινης προόδου μπορούν να διαβαστούν ως μια πολύ αργή μάχη της ανθρωπότητας για να απελευθερωθεί από αυτήν την εφιαλτική πραγματικότητα. Επί πολλές εκατοντάδες χρόνια  βέβαια, οι εργοδότες κατείχαν πραγματικά τους ανθρώπους. Ακόμη και αφού αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη δουλεία, προσπάθησαν να διατηρήσουν τον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό ελέγχου. Οι εταιρείες άνθρακα κατείχαν τα σπίτια στα οποία ζούσαν οι εργάτες τους. Το Εμπορικό Επιμελητήριο κατείχε τοπικούς πολιτικούς οι οποίοι δημιουργούσαν τη δημόσια πολιτική που ρύθμιζε την ζωή των πόλεων όπου ζούσαν οι εργαζόμενοι.

Από καιρό θεωρείται ρουτίνα η απόλυση και η μαύρη λίστα εργαζομένων που έκαναν ενοχλητικά πράγματα στον ελεύθερο χρόνο τους, όπως « να μιλούν για τον κομμουνισμό» ή «την οργάνωση συνδικάτου». Το άθροισμα των νόμων για τα πολιτικά δικαιώματα ολόκληρου του περασμένου αιώνα, αυτών για τα εργατικά δικαιώματα και των εταιρικών κανονισμών δεν ήταν αρκετό για να εξαλείψει τη σταθερή πεποίθηση των επιχειρήσεων ότι, όταν σου δίνουν μισθό, αγοράζουν όλη σου τη ζωή.

Υπό αυτό το πρίσμα, γίνεται σαφές ότι η παροχή στις εταιρείες της δυνατότητας να παρακολουθούν τα εγκεφαλικά μας κύματα δεν είναι τόσο ολισθηρή όσο είναι ένας μονόδρομος προς το «panopticon». Ακόμα κι αν παραμερίσουμε τις προφανείς ευκαιρίες που παρέχει στις εταιρείες να μειώνουν αυθαίρετα τους μισθούς και να δημιουργούν προσχηματικές υποθέσεις για να απολύουν ακτιβιστές εργαζομένους, η ενσωμάτωση αυτής της τεχνολογίας αντιπροσωπεύει συρρίκνωση του ανθρώπινου χώρου και αύξηση του χώρου για το κεφάλαιο. Ο χρόνος της μέρας που ανήκει σε μας και όχι στο εμπόριο μειώνεται περαιτέρω. Ο τομέας στον οποίο μπορείς να είσαι άτομο παρά οικονομική μονάδα γίνεται μικρότερος. Αυτό που οι εταιρείες δεν συζητούν ποτέ είναι το γεγονός ότι, από τη στιγμή που θα τους επιτρέψουμε να διεκδικήσουν αυτόν τον χρόνο και τον χώρο και τα δεδομένα ως δικά τους, δεν θα θελήσουν ποτέ, μα ποτέ, να μας τα παραχωρήσουν ξανά.

Στο Νταβός, η Farahany είπε ότι η νευροτεχνολογία στο χώρο εργασίας «έχει μια δυστοπική πιθανότητα». Όμως αυτό δεν δηλώνει αρκετά έντονα αυτήν την πιθανότητα. Ελλείψει αυστηρής ρύθμισης, έχει μια δυστοπική βεβαιότητα. Το να περιμένουμε να δούμε πώς θα εξελιχθούν όλα αυτά είναι μια πολύ επικίνδυνη ιδέα. Το μεγαλύτερο λάθος που μπορεί να κάνει κανείς με τις δυστοπίες είναι να υποθέσει ότι δεν γίνονται ποτέ αληθινές.

Πηγή: The Guardian