Επιστήμη και τεχνολογία στη δημόσια σφαίρα

Την Τρίτη 19 Μαρτίου πραγματοποιήθηκε η εκδήλωση «Επιστήμη και τεχνολογία στη δημόσια σφαίρα», την οποία συνδιοργάνωσαν το «Πρίσμα», η SciFY και το INNOVATHENS στην Τεχνόπολη, στο Γκάζι. Στην εκδήλωση παρευρίσκονταν ο αναπληρωτής υπουργός Έρευνας και Καινοτομίας Κώστας Φωτάκης, ο διευθυντής του Ινστιτούτου Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών του ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος» Βαγγέλης Καρκαλέτσης, ο πρόεδρος και διευθυντής του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών Μανώλης Πλειώνης, η πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής Ελένη Ρεθυμιωτάκη και η πρόεδρος του Δ.Σ. του Ερευνητικού Ινστιτούτου Παστέρ Φωτεινή Στυλιανοπούλου. Ο καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών (ΕΚΠΑ) και μέλος της συντακτικής ομάδας του «Πρίσματος» Μανώλης Πατηνιώτης άνοιξε την εκδήλωση με έναν απολογισμό των δυόμισι ετών του περιοδικού, ακολούθησε στρογγυλό τραπέζι με τους καλεσμένους, που συντόνισαν η Λήδα Αρνέλλου και ο Δημήτρης Πετάκος, και η εκδήλωση ολοκληρώθηκε με ερωτήσεις του κοινού προς τους καλεσμένους. Η συζήτηση είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον και οι τοποθετήσεις των καλεσμένων είχαν ως αποτέλεσμα έναν γόνιμο διάλογο.

Επιστημονική δημοσιογραφία και δημόσια εικόνα της επιστήμης

Ένα από τα θέματα που συζητήθηκαν ήταν η ταυτότητα και η ποιότητα της επιστημονικής δημοσιογραφίας στην Ελλάδα. Επισημάνθηκε ότι η επιστημονική δημοσιογραφία βρίσκεται σε εμβρυακή κατάσταση. Ένας από τους λόγους αυτού του φαινομένου φαίνεται να είναι η έλλειψη επιστημονικής κατάρτισης και εκπαίδευσης των δημοσιογράφων. Ως αποτέλεσμα, αρκετές φορές δημοσιεύονται άρθρα με ανακρίβειες, στερεοτυπικές ή παρωχημένες αντιλήψεις και νοητικά άλματα. Επίσης, όπως σημείωσε ο Μ. Πλειώνης, εμφανίζονται αρκετά άρθρα με επιστημονικοφανή επιχειρήματα τα οποία υπερασπίζονται ψευδοεπιστημονικές θέσεις. Η παραπληροφόρηση είναι σημαντικό πρόβλημα και είναι τροχοπέδη στη δημοκρατία. Δεν είναι τυχαίο ότι πίσω από την παραπληροφόρηση και την ψευδοεπιστήμη κρύβονται πολιτικές ιδέες από συγκεκριμένους χώρους με μειωμένο δημοκρατικό αίσθημα. Στο πάνελ συζητήθηκε ότι απέχουμε πολύ από το να συζητάμε για την πολιτική ή τη φιλοσοφική προσέγγιση των διαφορετικών σχολών επιστημονικής δημοσιογραφίας.

Επίσης, ένα από τα σημαντικά προβλήματα είναι ότι υπάρχουν επιστήμονες που αρθρώνουν έναν δημόσιο λόγο ο οποίος δεν έχει καμία σχέση με τις επιστήμες. Πρόκειται για περιπτώσεις επαγγελματιών που προωθούν ιδιωτικές ατζέντες με οικονομικά και ιδεολογικά κίνητρα. Είναι κρίσιμο, επομένως, να συγκροτηθεί ένα πλαίσιο όπου ο πολίτης θα έχει σωστή ενημέρωση. Όταν οι πολίτες έχουν έγκυρη ενημέρωση, δεν μπορούν να χειραγωγηθούν. Η ευθύνη των δημοσιογράφων δεν περιορίζεται στην αναπαραγωγή ειδήσεων, αλλά στην ανάδειξη της επιστημονικής μεθόδου, στην ουσιαστική κριτική αποτίμηση των επιστημονικών εξελίξεων, στη διασταύρωση πηγών και στον πλουραλισμό θέσεων και απόψεων όταν διαπραγματεύονται αμφιλεγόμενα επιστημονικά ζητήματα ή επιστημονικές διαμάχες.

Η επιστήμη στην εκπαίδευση και την κοινωνία

Η ανάγκη για επιστημονική εκπαίδευση είναι απαραίτητη στις σύγχρονες κοινωνίες για πολλούς και διαφορετικούς λόγους. Οι ομιλήτριες και ομιλητές επισήμαναν αυτή την ανάγκη μέσα από αρκετά παραδείγματα. Το κρίσιμο είναι το θεσμικό πλαίσιο που καθιστά εφικτό και διαρκή τον επιστημονικό εγγραμματισμό. Ο Β. Καρκαλέτσης επισήμανε ότι η επιστημονική εκπαίδευση αποτελεί μία από τις δικλείδες ασφαλείας απέναντι σε τεχνοφοβικά και τεχνοφιλικά παραληρήματα. Οι πολίτες ενημερώνονται και εκπαιδεύονται με τέτοιον τρόπο ώστε να είναι σε θέση να αξιολογούν με μεγαλύτερη ωριμότητα και ψυχραιμία τις τεχνοεπιστημονικές εξελίξεις και το πώς αυτές επηρεάζουν την καθημερινότητά τους. Προφανώς, ακόμη και στην άτυπη εκπαίδευση, η ύπαρξη δομών και η δυνατότητα αξιοποίησης οικονομικών και ανθρώπινων πόρων είναι εκ των ων ουκ άνευ. Επίσης, η άτυπη επιστημονική εκπαίδευση πρέπει να απευθύνεται και σε ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες, όπως τα προσφυγόπουλα και τα σωφρονιστικά ιδρύματα, όπου το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, το Ερευνητικό Ινστιτούτο Παστέρ και το ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος» πρωτοστατούν με εξαιρετικές εκπαιδευτικές δράσεις από εξειδικευμένο προσωπικό.

Επίσης, σημειώθηκε ότι τα τελευταία χρόνια έχουν υπάρξει σημαντικές πρωτοβουλίες της Πολιτείας μέσα από τον συντονισμό δυνάμεων, την αύξηση δαπανών για την έρευνα και τη βέλτιστη αξιοποίηση ανθρώπινων πόρων και υποδομών στα ερευνητικά κέντρα για ζητήματα εκπαίδευσης. Ο αναπληρωτής υπουργός Κ. Φωτάκης αναφέρθηκε στις εμβληματικές δράσεις που έχουν ως στόχο να υπάρξει ορατό και άμεσο κοινωνικό αποτύπωμα. Για παράδειγμα, εμβληματικές δράσεις που αφορούν τη συγκρότηση εθνικών δικτύων Ιατρικής Ακριβείας στην Ογκολογία, την Καρδιολογία και στην πρόληψη του νεανικού αιφνίδιου θανάτου αποτελούν ένα ουσιαστικό βήμα για άμεσο κοινωνικό αποτύπωμα της επιστήμης στην κοινωνία.

Επιστήμη, κοινωνία και δημοκρατία

Η σχέση δημοκρατίας και επιστήμης-τεχνολογίας ήταν και το θέμα που απασχόλησε περισσότερο την εκδήλωση. Ένας από τους άξονες της συζήτησης αφορούσε την έννοια της συμπαραγωγής. Οι θεωρίες συμπαραγωγής αναγνωρίζουν τον ενεργητικό ρόλο των πολιτών στη δημιουργία νέων τεχνουργημάτων και την παραγωγή νέας γνώσης. Η σχέση κοινωνίας και επιστήμης υπήρχε πάντα είπε η Φ. Στυλιανοπούλου. Αναφέρθηκε σε χαρακτηριστικά παραδείγματα όπου οι πολίτες είχαν και έχουν ενεργητικό ρόλο στη μελέτη της φύσης. Στη σύγχρονη εποχή, η ενασχόληση με την επιστήμη και την τεχνολογία είναι οικεία σε όλους και όλες. Το κομμάτι της συμμετοχής των μη επιστημόνων υπάρχει, έρχεται από κάτω, από την κοινωνία, και έχει μια δική του δυναμική. Η επιστημονική κοινότητα αρκετές φορές αντιλαμβάνεται αυτές τις εξελίξεις εκ των υστέρων. Σε σχέση με τη συμμετοχή των πολιτών στην έρευνα αναφέρθηκαν πολλά παραδείγματα όπου οι πολίτες συνδιαμορφώνουν το τεχνοεπιστημονικό πλαίσιο. Για παράδειγμα, ερασιτέχνες αστρονόμοι βοηθούν σημαντικά στην αναζήτηση νέων σουπερνόβα (υπερκαινοφανών αστέρων). Επίσης, στις επιστήμες της Πληροφορικής, αρκετοί πολίτες συμβάλλουν στη συλλογή δεδομένων και πληροφορίας, τα οποία μπορούν να συγκεντρώσουν οι επιστήμονες και να εξάγουν σημαντικά συμπεράσματα ή και να προτείνουν λύσεις σε συγκεκριμένα προβλήματα της καθημερινότητας. Για παράδειγμα, το ευρωπαϊκό πρόγραμμα Your Data Stories, στο οποίο συμμετείχε και ο «Δημόκριτος», είχε ως στόχο την αξιοποίηση ανοιχτών κυβερνητικών δεδομένων από πολίτες.

Προφανώς, η συμμετοχή και η ενημέρωση ενός πολίτη τον κάνουν πιο ενεργητικό δημοκρατικά. Ωστόσο, δεν μπορείς να έχεις παντού ένα τέτοιο πλαίσιο συμμετοχής. Για παράδειγμα, δεν θα εμπιστευόταν ποτέ κάποιος έναν ερασιτέχνη χειρουργό. Είναι κρίσιμο, επομένως, να αναγνωρίζουμε τα όρια της συμμετοχής και συνδιαμόρφωσης. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου τα όρια καταλύονται και διάφοροι υποστηρίζουν ότι η Θεωρία της Σχετικότητας δεν ισχύει, ότι η Γη είναι επίπεδη, ότι δεν πρέπει να κάνουμε εμβόλια κ.τ.λ. Επομένως, είναι απαραίτητο κάποιος να έχει τη σωστή επιστημονική εκπαίδευση ώστε να αναγνωρίζει τα όρια του Citizen Science (Επιστήμη των Πολιτών). Ο πολίτης που είναι γνώστης είναι δύσκολο να αφεθεί να τον ηγεμονεύσει η επιστήμη. Επισημάνθηκε ο αρνητικός ρόλος των ΜΜΕ επειδή επιτρέπεται η διαφήμιση ιδιωτικών χώρων παροχής ιατρικών υπηρεσιών. Η διαφήμιση δημιουργεί μια εσφαλμένη εντύπωση επιστημονικής ανωτερότητας ακριβώς επειδή ο στόχος είναι οικονομικός.

Ωστόσο, δεν σημειώθηκε μόνο η εμπλοκή του πολίτη στην επιστήμη αλλά και το ανάποδο. Οι επιστήμονες, δηλαδή, πρέπει να συνειδητοποιήσουν τον ρόλο τους ως υπεύθυνοι πολίτες, που οφείλουν να «μοιράζονται» τη δουλειά τους με την κοινωνία και να τη θέτουν στην υπηρεσία της. Συχνά, η επιστήμη δεν ασχολείται με τα πραγματικά ζητήματα της κοινωνίας, γεγονός που την απομακρύνει από αυτή. Το ζητούμενο, όπως σημείωσε η Ε. Ρεθυμιωτάκη, είναι να απομυθοποιηθεί η σχέση μας με την επιστήμη. Αρκετές φορές, οι επιστήμονες συμπεριφέρονται σαν να εξαιρούν τον εαυτό τους από την έρευνά τους, σαν να στέκονται πάνω από την κοινωνία. Για παράδειγμα, ακόμη κι όταν παρεμβαίνουμε στο γονιδίωμα, νομίζουμε ότι δεν έχει καμία επίπτωση σε εμάς. Αυτή η στάση είναι ενδεικτική του τεχνοκρατικού πλαισίου εντός του οποίου καλλιεργείται μέρος της επιστημονικής έρευνας και συνιστά παραμόρφωση της δημοκρατίας.

Όπως επισήμανε ο Μ. Πλειώνης, κάθε κοινωνία έχει τις δικές της ιστορικές συγκυρίες και η έρευνα μπορεί να κατευθυνθεί μόνο μέσα από αυτές. Η επιστήμη δεν είναι ουδέτερη. Αυτή τη φράση χρησιμοποίησε ο αναπληρωτής υπουργός Έρευνας και Καινοτομίας Κ. Φωτάκης στην τοποθέτησή του για τη σχέση δημοκρατίας και επιστήμης. Πρόκειται για μια τοποθέτηση που εκφράζει και συμπυκνώνει την ουσία της επιστημονικής έρευνας, η οποία αναπόφευκτα αποτυπώνει συγκεκριμένες ανάγκες, επιλογές και ευθύνες που έχουν πολιτικό πρόσημο. Σε ένα αυστηρό τεχνοκρατικό και καπιταλιστικό πλαίσιο υπάρχει η πεποίθηση ότι η αγορά και η εργασία αυτορρυθμίζονται. Αυτή η πεποίθηση αντιλαμβάνεται, εσφαλμένα, ακόμη και την ανεργία ως κάτι που θα αντιμετωπιστεί από κάποιες αόρατες δυνάμεις της αγοράς. Ωστόσο, όπως σημειώθηκε στο πάνελ, τα πράγματα δεν είναι έτσι. Η δημοκρατία δεν μπορεί να τεθεί σε τεχνοκρατικό πλαίσιο. Πώς διαμορφώνεται το επιστημονικό περιβάλλον και πώς γίνονται οι χρηματοδοτήσεις είναι ένα πολιτικό ζήτημα. Μόνο αν τα κριτήρια είναι πολιτικά η γνώση μπορεί να έχει δημοκρατικό πρόσημο. Το κρίσιμο είναι να δημιουργηθούν αναπτυξιακές συνθήκες με έναν προσανατολισμό μείωσης των ανισοτήτων και καλύτερης ποιότητας ζωής για όλες και όλους. Η απάντηση, επομένως, είναι ποια πολιτική επικρατεί.

Δημήτρης Πετάκος